Έξι ξεχασμένες συγγραφείς

Γράφει η Δανάη Ιμπραχήμ

Οι άνθρωποι γράφουν εδώ και χιλιάδες χρόνια κληροδοτώντας στις επόμενες γενιές πληθώρα πονημάτων. Με την βοήθεια αυτών μπορούμε να εξελισσόμαστε, να ψυχαγωγούμαστε, να ταξιδεύουμε σε άλλους κόσμους ή ακόμα και να εμπνεόμαστε ώστε να βάλουμε το δικό μας λιθαράκι στον τεράστιο πύργο της λογοτεχνίας.

Στο ρου της ιστορίας βρέθηκαν αρκετές γυναίκες που θέλησαν να συμβάλλουν σε αυτό το οικοδόμημα και έχυσαν το μελάνι τους σε ένα κομμάτι χαρτί. Δυστυχώς, δεν ήταν τόσες όσο οι άντρες, καθώς ελάχιστες γυναίκες είχαν το προνόμιο της μόρφωσης, ενώ κάποιες αναγκάστηκαν να δημοσιεύσουν τα έργα τους με ανδρικό ψευδώνυμο ώστε να αποκτήσουν αναγνωστικό κοινό. Έτσι τα ονόματα των γυναικών στην συγγραφή δεν είναι ικανοποιητικά πολλά. Στην σύγχρονη εποχή αυτό τείνει να αλλάξει, πράγμα πολύ ευχάριστο.

Με αφορμή την ημέρα της γυναίκας λοιπόν, συνέλεξα έξι ονόματα συγγραφέων που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εκάστοτε κοινωνία και την εξέλιξη της, αλλά δυστυχώς πολλοί από εμάς τις λησμονούμε.

Ας τις γνωρίσουμε.

Rābiʿa al-ʿAdawiyya al-Qaysiyya

Η Rabia της Μπάσρα γεννήθηκε στην αντίστοιχη πόλη του Ιράκ, γύρω στην δεύτερη δεκαετία του 8^ου αιώνα μ.Χ. Η περίοδος αυτή ήταν αρκετά σημαντική για το Ισλάμ, καθώς τότε σταθεροποιήθηκε το ορθόδοξο δόγμα, ενώ γεννήθηκε και ο μυστικισμός που έμελλε να ακμάσει σύντομα. Μία από τους πρωτεργάτες του σουφισμού ήταν και η Rabia.

Χάρις την βαθιά της αφοσίωση στον μουσουλμανισμό, γεγονός που την αγιοποίησε μετά τον θάνατο της, γεννήθηκαν πολλοί θρύλοι σε ό,τι αφορά την ζωή της, αφού δυστυχώς δεν μας σώζονται κείμενα της. Παρόλα αυτά, είναι κοινώς αποδεκτό ότι συνέθεσε αρκετά ποιήματα στα οποία αναφερόταν στην θεία αγάπη. Αυτό ήταν και χαρακτηριστικό του σουφισμού, η ταύτιση δηλαδή του επίγειου με τον θείο έρωτα. Η Rabia ήταν η πρώτη στον μυστικιστικό κόσμο που ανέφερε αυτή την ταύτιση.

Για πολλά χρόνια έζησε απομονωμένη στην έρημο κάνοντας ασκητική ζωή. Όσοι άντρες την συνάντησαν δεν την αντιμετώπισαν ποτέ σαν γυναίκα χάρις τις ιδέες της που παρέσερναν όποιον την άκουγε. Παρά την νόρμα της μεσαιωνικής αραβικής κοινωνίας για την θέση των γυναικών, εκείνη ξεχώρισε με την πνευματικότητα και τα κηρύγματα της κι έτσι χιλιάδες μουσουλμάνοι την τιμούν και την σέβονται μέχρι και σήμερα. 

Άγνωστη μεταξύ αγνώστων, η Rabia άνοιξε τον δρόμο για ένα διαχρονικό κίνημα που με την σειρά του άφησε πληθώρα κειμένων. Είθε μια μέρα να βρεθεί και κάτι δικό της.

Héloïse

Η Héloïse είναι γνωστή στην ιστορία για την παράνομη σχέση της με τον δάσκαλο της, Αβελάρδο. Αυτό που ελάχιστοι ξέρουν είναι ότι έλαβε μια εξαιρετική μόρφωση για τα δεδομένα της εποχής, ενώ η γραφή της έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της γαλλικής λογοτεχνίας.

Οι ιστορικές πηγές δείχνουν πως η Ελοΐζα γνώριζε καλά λατινικά έχοντας μελετήσει ρωμαίους λογίους και άλλους κλασσικούς φιλοσόφους. Από την σωζόμενη αλληλογραφία της με τον Αβελάρδο βλέπουμε πως ήταν και άριστη χρήστης του ποιητικού λόγου. Παρά το γεγονός μάλιστα ότι πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής της σε μοναστήρια και πάσχισε να ζήσει έναν βίο ευσέβειας και πραότητας, η τόλμη της να περιγράψει τα ερωτικά της συναισθήματα είναι αξιέπαινη για γυναίκα του 12^ου  αιώνα.

Όσον αφορά την προσφορά της στην λογοτεχνία, μπορεί η αλληλογραφία της να φαντάζει ανιαρή μπροστά σε άλλα σωζόμενα κείμενα, ωστόσο αυτά τα καθόλου ταπεινά γράμματα γέννησαν τον 19^ο αιώνα το ρεύμα Bildungsroman. Τα κείμενα που έχουν ως βάση το συγκεκριμένο ρεύμα είναι προσωποκεντρικά και ασχολούνται κυρίως με πρωταγωνιστές που ενηλικιώνονται και έρχονται αντιμέτωποι με τα προβλήματα αυτής της ηλικίας. Συγγραφείς που επηρεάστηκαν μακροπρόθεσμα από την Ελοΐζα ήταν η Madame de Lafayette, ο Rousseau, η Jane Austen και η Charlotte Brontë. Τέλος, δεν ήταν λίγοι οι λογοτέχνες που έγραψαν για την ίδια την Ελοΐζα, την σχέση της με τον Αβελάρδο και την φημισμένη αλληλογραφία τους, όπως ο François Villon, η Helen Waddell, η Marion Meade και η Mandy Hager.   

Απόσπασμα από τα γράμματα της:

«Even during the celebration of Mass, when our prayers should be purer, lewd visions of those pleasures take such a hold upon my unhappy soul that my thoughts are on their wantonness instead of on prayers…

[...] God is my witness that if Augustus, Emperor of the whole world, thought fit to hounnor me with marriage and conferred all the earth on me to possess forever, it would be dearer and more honorable to me to be called not his Empress but your whore».

Ayşe Hubbi Hatun

Ο 16^ος αιώνας ήταν σημείο τομής για την Οθωμανική Αυτοκρατορία για πολλούς λόγους. Ένας από αυτούς ήταν η άνοδος του χαρεμιού στην εξουσία και η μεγάλη επιρροή των γυναικών στα της διοίκησης. Μέσα σε αυτή την ευνοϊκή περίοδο έζησε και η Ayşe Hubbi Hatun, η οποία είχε στενούς δεσμούς φιλίας με τον Selim II. Όταν μάλιστα πέθανε ο άντρας της και δάσκαλος του Selim, ο Akşemseddinzade Şemsi Efendi, ο τότε Οθωμανός πρίγκιπας την κάλεσε στην Αυλή του στην Μαγνησία. Ακόμα και μετά τον θάνατο του, η Ayşe έμεινε στο πλευρό του γιου του, Murad μέχρι να κλείσει κι εκείνη τα μάτια της.

Μαζί με το χαρέμι, η Ayşe άσκησε την δική της επιρροή στους σουλτάνους σαν λόγια και κοντινό τους πρόσωπο. Όσον αφορά τα έργα της, συνέθεσε πολλά ποιήματα και ωδές, κυρίως με αντρικό ύφος. Αυτό την βοήθησε ώστε να γίνει εύκολα αποδεκτή από το αναγνωστικό κοινό –που ήταν ως επί τω πλείστον άντρες- σε συνάρτηση με την σημαντική μόρφωση της, αφού ήξερε αραβικά και περσικά, γλώσσες υψηλής κουλτούρας στην οθωμανική περίοδο.

Μπορεί φαινομενικά να απαρνούταν την θηλυκή της φύση, ωστόσο χρησιμοποίησε την πένα της για να περάσει έμμεσα μηνύματα ισότητας. Ο πιο γνωστός της στίχος άλλωστε «Being feminine is no shame to the name of the sun / Being masculine is no glory to the crescent moon» είναι μια ξεκάθαρη αναφορά σε θέματα φυλετικής διάκρισης.

Πολλά έργα της παραμένουν αμετάφραστα.

Moderata Fonte

Την ίδια σχεδόν περίοδο, μια άλλη γυναίκα ιταλικής καταγωγής, ήρθε να γράψει και το δικό της όνομα πλάι στις αγωνίστριες της ισότητας.

Η Moderata Fonte γεννήθηκε το 1555 στην Βενετία και έναν χρόνο μετά έχασε τους γονείς της από την πανώλη. Υπεύθυνη για την ανατροφή της ήταν συγγενείς της πλούσιας οικογένειας της, που φρόντισαν να έχει και ανάλογη μόρφωση για μια αναγεννησιακή, εύπορη κοπέλα.

Έχοντας το μικρόβιο της συγγραφής και την βοήθεια του προστάτη της Doglioni κατάφερε να εκδώσει το πρώτο της έργο το 1581 με τίτλο Tredici canti del Floridoro. Πρόκειται για ένα από τα πολλά ρομαντικά της ποιήματα και το συνέθεσε προς τιμήν του Francesco των Μεδίκων και την βενετικής καταγωγής σύζυγο του, Bianca Cappello. Πέραν της ρομαντικής ποίησης, η Moderata ασχολήθηκε και με θρησκευτική με χαρακτηριστικό παράδειγμα το La passione di Christo, τα Πάθη του Χριστού. 

Το πιο γνωστό και αμφιλεγόμενο έργο της είναι ένας διάλογος που αφορά την θέση των γυναικών και δημοσιεύτηκε μετά τον θάνατο της, το 1600. Τίτλος του: Giustizia delle donne. Η δημιουργία του πρέπει να προέκυψε τουλάχιστον επτά χρόνια νωρίτερα, όταν απασχόλησε την κοινωνία η διαφορά των δύο φύλων. Αφορμή για την αιώνια αντιπαράθεση στάθηκε ο  Giuseppe Passi και το έργο του με τίτλο Τα ελαττώματα των γυναικών.

Το Giustizia delle donne, φανερά επηρεασμένο από το Δεκαήμερο του Βοκκάκιου -άρα η Moderata είχε μελετήσει και προγενέστερους συγγραφείς της ιταλικής χερσονήσου- πρόκειται για έναν διάλογο ανάμεσα σε επτά γυναίκες. Κάποιες παντρεμένες, κάποιες χήρες κι άλλες ανύπαντρες μοιράζονται μεταξύ τους -και με το αναγνωστικό κοινό- τις δυσκολίες που υπομένουν καθημερινά εξαιτίας της ανδροκρατούμενης κοινωνίας. Ένα λάθος οδηγεί σε κοινωνική κατακραυγή, για να είναι σωστές μητέρες πρέπει να θυσιάζουν την προσωπική τους ευτυχία και για να είναι αρεστές στους συζύγους τους πρέπει να σωπαίνουν. Αυτά τα φαινόμενα προβλημάτιζαν κάθε γυναίκα εκείνης της εποχής, την ίδια την συγγραφέα, αλλά και εμάς σήμερα.

Αξίζει να αναφέρουμε πως ακόμα και μετά το γάμο της συνέχιζε να γράφει αποδεικνύοντας μας ότι μια γυναίκα μπορεί να είναι σωστή οικογενειάρχης και επαγγελματίας.

Mary Stuart

Η Μαρία Α’ της Σκωτίας είναι από τις τραγικές φιγούρες της παγκόσμιας ιστορίας, καθώς εκτελέστηκε από την ξαδέρφη της, Ελισάβετ Α’ της Αγγλίας στις 8 Φεβρουαρίου 1587. Ο λόγος ήταν οι προσπάθειες της Μαρίας να κερδίσει τον θρόνο της Ελισάβετ θεωρώντας τον εαυτό της νόμιμη διάδοχο του αγγλικού στέμματος. Όπως η Ελοΐζα, έτσι και η Μαρία έχει αφήσει το στίγμα της με μία τραγωδία. Ωστόσο, πέρα από το γεγονός ότι ήταν μια βασίλισσα εκ δικαιώματος σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο και τους αγώνες της να επιβληθεί, η Μαρία άφησε μια σημαντική κληρονομιά στον λαό της: Τα ποιήματα της, κυρίως ωδές και σονέτα.

Η ζωή της ήταν ταραχώδης από την αρχή. Γεννήθηκε στις 8 Δεκέμβρη 1542 και έξι μέρες αργότερα έχασε τον πατέρα της, James V’. Η νέα μονάρχης της Σκωτίας ήταν ένα νήπιο. Μόλις εννιά μήνες αργότερα έγινε και η επίσημη στέψη της. Για να προστατέψει η μητέρα της την ίδια και την Σκωτία, συμμάχησε με το βασίλειο της Γαλλίας, όπου και έστειλε την πεντάχρονη Μαρία. Από εκεί έφυγε το 1591, όταν πέθανε ο πρώτος της σύζυγος, Φραγκίσκος Β’.

Η επιστροφή στην πατρίδα της δεν την παρηγόρησε για τον χαμό της πρώτης της αγάπης, αλλά της προκάλεσε νέες εντάσεις. Οι ίντριγκες της Αυλής, ο ανταγωνισμός με την Ελισάβετ και οι δυο επόμενοι προβληματικοί της γάμοι ήταν μερικές από τις κακουχίες που γνώρισε μέχρι τελικά να συλληφθεί από την Ελισάβετ και έπειτα να εκτελεστεί. Με τόσες συμφορές λοιπόν κατανοούμε την ανάγκη της να στραφεί στην ποίηση και να αποτυπώσει σκέψεις και συναισθήματα σε ένα κομμάτι χαρτί.

Ακολουθούν μερικά αποσπάσματα από έργα της.

«He who was my dearest
Already is my plight
The day that shone the clearest
For me is darkest night
There's nothing now so fine
That I need make it mine.

Deep in my eyes and heart
A portrait has its place
Which shows the world my hurt
In the pallor of my face.
Pale as when violets fade
True love's becoming shade.»

Ωδή στον νεκρό της σύζυγο, Φραγκίσκο Β’

«I guide the hours and guide the day
Because my course is true and right
And thus I quit my own sad stay
That here I may increase my light»

Στιχάκια στο βιβλίο προσευχών της

«Lord, grant your mercy unto me:
Teach me some way that he may know
My love for him is not an empty show
But purest tenderness and constancy.
For does he not, alas, ev'n now possess
This body and this heart which would not flee
Discord, dishonour, nor uncertainty,
Nor family hurt, nor evil's worst distress.
For his sake, I value all my friends as dust
And in my enemies I seek to place my trust.
For him, my conscience and good name to chance I've cast:
I would renounce the world, were it his whim:
I'd gladly die if it should profit him.
What more is there to prove my love steadfast?»

Σονέτο για τον τρίτο σύζυγο της, Lord Bothwell

«O my Lord and my God, I have trusted in Thee.
O my dear Jesus, no liberate me.
In shackle and chain, in torture and pain, I long for Thee.
In weakness and sighing, in kneeling and crying,
I adore and implore Thee to liberate me.»

Ποίημα που έγραψε λίγο πριν την εκτέλεση της

Nazik Al – Malaika

Ολοκληρώνοντας το μίνι αφιέρωμα, επιστρέφουμε στην Μέση Ανατολή, εκεί όπου γεννήθηκε ο ανθρώπινος πολιτισμός και η γραφή. Ανάμεσα στους ακούραστους φύλακες της τέχνης του λόγου, έχει κερδίσει επάξια την θέση της η Nazik Al – Malaika, μια πρωτοπόρος στο είδος της.

Γεννήθηκε μια αυγουστιάτικη μέρα το 1923 στην Βαγδάτη. Οι γονείς της ήταν μορφωμένοι άνθρωποι, με την μητέρα της να γράφει ποίηση χρησιμοποιώντας ανδρικό ψευδώνυμο. Η ίδια έλαβε εξαιρετική μόρφωση αποφοιτώντας το 1944 από το Πανεπιστήμιο της Βαγδάτης. Στην συνέχεια, έκανε μάστερ στην συγκριτική λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο του Wisconsin, στην Αμερική. Από νωρίς άλλωστε είχε δείξει την κλίση της στην ποίηση –το πρώτο της ποίημα το συνέθεσε στην ηλικία των δέκα ετών- και οι σπουδές της ήρθαν για να τελειοποιήσουν το έμφυτο ταλέντο της. Το 1947 εξέδωσε την πρώτη της ποιητική συλλογή, Εραστές της Νύχτας.

Τα πρώτα της έργα ακολουθούσαν τις τότε νόρμες της αραβικής ποίησης διατηρώντας όλες τις παραδόσεις, μέτρο και ομοιοκαταληξία. Στην πορεία όμως φάνηκε να μην ευχαριστιέται μόνο με αυτή την μορφή ποιήματος κι έτσι συνέθεσε ένα έργο με ελεύθερο στίχο. Με αφορμή μια επιδημία που ξέσπασε στην Αίγυπτο, η Nazik έγραψε το ποίημα Χολέρα, το οποίο δημοσιεύτηκε το 1946.

«It is night.

Listen to the echoing wails

rising above the silence in the dark

…

the agonized, overflowing grief

clashing with the wails.

In every heart there is fire,

in every silent hut, sorrow,

and everywhere, a soul crying in the dark.

…

It is dawn.

Listen to the footsteps of the passerby,

in the silence of the dawn.

Listen, look at the mourning processions,

ten, twenty, no… countless.

…

Everywhere lies a corpse, mourned

without a eulogy or a moment of silence.

…

Humanity protests against the crimes of death.

…

Cholera is the vengeance of death.

…

Even the gravedigger has succumbed,

the muezzin is dead,

and who will eulogize the dead?

…

O Egypt, my heart is torn by the ravages of death.»

Οι αντιδράσεις ήταν πολλές. Κάποιοι κατέκριναν το ποίημα για την έλλειψη ρυθμού, ενώ κάποιοι υποστήριξαν ότι συνέχιζε αυτό που άλλοι είχαν αρχίσει. Η Nazik αναγνώρισε προγενέστερες προσπάθειες ποιητών να εκφραστούν με ελεύθερο στίχο, ωστόσο οι περισσότεροι ιστορικοί λογοτεχνίας συμφωνούν ότι με εκείνη έγινε η μεγάλη αποδοχή. Αυτό βέβαια χρειάστηκε χρόνο και υπομονή από πλευράς της.

Η γραφή της και οι αγώνες της για το νέο ποιητικό κίνημα της χάρισαν μια ευυπόληπτη θέση στην κοινωνία. Έτσι έγινε πρότυπο γυναίκας για τις συμπατριώτισσες της δείχνοντας πως η αξία του φύλου τους δεν περιοριζόταν στο νοικοκυριό. Πραγματοποίησε μάλιστα και ομιλίες σε πανεπιστήμια όπου κατέκρινε φανερά την πατριαρχική κοινωνία. Χωρίς να το έχει σκοπό, έγινε ακτιβίστρια γυναικείων δικαιωμάτων και με το ποίημα της Να ξεπλύνεις την τιμή, τράβηξε την προσοχή της διεθνούς κοινότητας για το φλέγον ζήτημα των δολοφονιών στο όνομα της τιμής.

Εκτός από τους αγώνες της για το γυναικείο φύλο, η Nazik μαχόταν με την κατάθλιψη που την βασάνιζε από όταν έχασε την μητέρα της. Δεν φοβήθηκε να βαδίσει σε πιο σκοτεινά μονοπάτια μέσω της ποίησης της σαν ένα είδος ψυχοθεραπείας. Κάθε λογοτέχνης άλλωστε στοχάζεται και αντιμετωπίζει τους δαίμονες του με την πένα του και το αποτέλεσμα είναι πάντα ευχάριστο για τους αναγνώστες.

Μερικά αποσπάσματα από ποιήματα της:

«The night asks who am I ?
I am its secrets-anxious, black, profound
I am its rebellious silence
I have veiled my nature, with silence,
Wrapped my heart in doubt
And solemn, remained here
gazing, while the ages ask me,
Who am I ?»

Απόσπασμα από το ποίημα Ποια είμαι;

«She stood before the sun, screaming:
'Sun! You are like my rebellious heart
Whose youth swept life away
And whose ever-renewed light
Gave the stars to drink.
Careful! Do not let a bewildered sadness
Or a sighing tear in my eyes deceive you.
For sadness is the form of my revolt and my resistance
Beneath the night—divinity be my witness! '
'Careful! Do not let the sadness of my features,
My pale color, or the shiver of my emotions deceive you.
If my bewilderment and the lines of my torrential poet's sadness
Should appear shimmering on my brow,
It is only the feelings that inspire pain in my soul
And a tear at the frightening power of life.»

Απόσπασμα από το ποίημα Επανάσταση στο ήλιο

«Why do we fear words
when they have been rose-palmed hands,
fragrant, passing gently over our cheeks,
and glasses of heartening wine
sipped, one summer, by thirsty lips?
Why do we fear words
when among them are words like unseen bells,
whose echo announces in our troubled lives
the coming of a period of enchanted dawn,
drenched in love, and life?»

Απόσπασμα από το ποίημα Ερωτικά τραγούδια για τις λέξεις

Σαφώς και η παραπάνω λίστα είναι ένα πταίσμα μπροστά στον αριθμό γυναικών που θριάμβευσαν και θριαμβεύουν στην λογοτεχνία. Ίσως στο μέλλον να ετοιμάσω κι άλλα αφιερώματα για τις δικές τους πένες. Με την χρυσή εξάδα αυτού του άρθρου ήθελα να τιμήσω κάθε είδους γυναίκας αυτού του κόσμου: Τις καινοτόμες, τις πρωτοπόρες, τις αρχηγούς, τις επαναστάτριες, τις γυναίκες που πληγώθηκαν από την ανάμιξη τρίτων στην ζωή τους, τις γυναίκες που μόχθησαν να ακουστούν, τις γυναίκες που δεν φοβήθηκαν να φωνάξουν την αγανάκτηση τους, τις γυναίκες που απαίτησαν ισότητα. Με αυτές τις γυναίκες μπορούμε όλες να ταυτιστούμε είτε γράφουμε, είτε όχι.

Βιβλιογραφία και Διαδικτυακές Πηγές:

Κονδύλη Ελένη, Εισαγωγή στην λογοτεχνία των Αράβων

Kalpakli Mehmet, The Age of Beloveds: Love and the Beloved in Early-Modern Ottoman and European Culture and Society

https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Heloise

https://www.lib.uchicago.edu/efts/IWW/BIOS/A0016.html

https://www.poemhunter.com/mary-stuart/